ابن‌عمار احمد بن سیدی عماراِبْن عَمّار، احمد بن سیدی عمار بن عبدالرحمان بن عمار، فقیه و ادیب الجزایری سده ۱۲ق/۱۸م می‌باشد. ۱ - زندگیزندگی وی چنان ناشناخته است که حتی تاریخ دقیقی از زمان تولد و وفات وی در دست نیست، اما با توجه به این‌که ابن حمادوش، دوست وی، در رحله خود در ۱۱۵۹ق/۱۷۴۶م تقریظ بر کتاب خویش، الدرر علی المختصر را به او نسبت داده و وی را از علما شمرده است و نیز با عنایت به این‌که می‌دانیم وی در ۱۲۰۵ق/۱۷۹۱م به محمد خلیل تلمسانی اجازه داده است، می‌توان نتیجه گرفت که در ۱۱۵۹ق وی حدود ۴۰ سال داشته و تولدش در حدود ۱۱۱۹ق/۱۷۰۷م بوده است. [۱]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۳۴، الجزایر، ۱۹۸۵م.
ابن عمار در خانواده‌ای اهل علم و ادب پرورش یافت و در علم و دین پدر را مقتدا قرار داد. وی صحیح بخاری را با واسطه دایی خود محمد بن سید معروف به «سیدی هدی المالکی» و نیز «ابوعبدالله محمد بن هادی» از پدر روایت کرده است. [۲]
کتانی عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۳۳-۲۳۴، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۴]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۸۴، الجزایر، ۱۹۸۵م.
ابن عمار پس از سفرهای متعدد و بهره‌گیری از محضر علمای شرق و غرب سرزمین‌های اسلامی، به عنوان فقیه و ادیبی عالیقدر در الجزایر نامور شد. ۲ - اساتیدوی از ابوحفص عمر بن عقیل باعلوی، حسن بن محمد سعید کورانی، خلیل بن محمد تونی، شمس الدین حفنی، ابوالحسن سندی و دیگران علم آموخت و به وسیله ابوعبدالله منور تلمسانی به سلک شاذلیان درآمد، همچنین مبانی عرفان را در مصر از عبدالوهاب عفیفی فراگرفت. [۵]
کتانی عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۳ - سفر به حجازوی در ۱۱۶۶ق/۱۷۵۳م به حج رفت و در این سفر حسین ورتلانی همراه او بود. ابن عمار در ۱۱۷۲ق از حجاز به مصر رفت. [۶]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۳۵، الجزایر، ۱۹۸۵م.
محل اقامت وی و آنچه در فاصله دو تاریخ مذکور بر او گذشته است، روشن نیست.۴ - جایگاه علمیمرتبه ابن عمار در فقه مالکی، حدیث و تفسیر بدانجا رسید که در فاصله سال‌های ۱۱۸۰-۱۱۸۴ق/۱۷۶۶-۱۷۷۰م مفتی الجزایر شد و به عنوان مدرس و مفسر کتب فقهی به تدریس پرداخت و کتبی چون مختصر خلیل و مختصر ابن حاجب را تدریس می‌کرد، [۷]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۶۹-۷۰، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۸]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۳۴، الجزایر، ۱۹۸۵م.
چنانکه احمد غزال مغربی در ۱۱۸۲ق/۱۷۶۸م، در مجلس درس وی در جامع کبیر الجزایر حاضر شد و از او کسب فیض کرد و قصیده‌ای نیز در مدح وی سرود.۵ - شاگردانابن عمار شاگردان بسیاری داشت و جمعی همچون عبدالستار بن عبدالوهاب مکی هندی و محمد خلیل تلمسانی از او اجازه دریافت کردند. وی در اجازه‌ای که به محمد خلیل مرادی داده، نام بسیاری از شیوخ خود در مصر و حرمین را ذکر کرده است. [۹]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۵۱، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۱۰]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۱۹۳، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۱۱]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۳۵، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۱۲]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۸۳، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۶ - مقام ادبیابن عمار در مقام ادیب و شاعری توانا، بارزترین شخصیت ادبی قرن ۱۲ق الجزایر است. او در ادب خود را پیرو بوصیری، ابن فارض و فتح ابن خاقان می‌دانست. [۱۳]
حفناوی ابوالقاسم‌محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۸۹، تونس، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۴]
حفناوی ابوالقاسم‌محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۹۱، تونس، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
دو تن از ادبای بزرگ آن دیار ابوالعباس احمد منجلاتی و محمد بن محمد معروف به ابن علی از استادان وی بوده‌اند و ابن عمار با ابن علی مجالس انس و مبادلات شعری داشته است. تعلق خاطر وی به استادش ابن علی تا حدی است که یکی از آثار خود لواء النصر را با یاد و نام او آغاز کرده است. [۱۵]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷، الجزایر، ۱۹۸۵م.
به هر تقدیر ابن عمار که در نثر و نظم، به ویژه در موشحات، بسیار توانا بود، اشعاری در این قالب در باب مولد نبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مدح آن حضرت سروده است. وی در وصف طبیعت نیز دستی داشت و در گونه‌های دیگر شعر نیز سخن به کمال می‌گفت. [۱۶]
حفناوی ابوالقاسم‌محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۹۱، تونس، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۷]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۳۰۵-۳۰۶، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۷ - سفر به تونسابن عمار در ۱۱۹۵ق/۱۷۸۱م به قصد توطن و اقامت در تونس بدانجا رفت، اما حضور وی در آن‌جا دیری نپایید و در سال‌های آغازین قرن ۱۳ق/۱۹م، به دلایلی که روشن نیست، از تونس عزیمت کرد و گویا به مشرق رفت. وی در دوره اقامتش در تونس کتاب تاریخ خود را در سیره علی بای پاشا بن حسن تألیف کرد. [۱۸]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۱، ص۲۹۷، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۱۹]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۳۷۷-۳۷۸، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۸ - آثار۱. نحلة اللبیب باخبار الرحلة الی الحبیب. این اثر به نام رحلة نیز معروف است. مقدمة آن در ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م در الجزیره به چاپ رسیده که در آن ابن عمار به وصف علاقه و اشتیاق خود به حرمین شریفین و رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرداخته است. اشعار موشح مولدی و مدایح رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز در آن فراوان است. قسمت‌های دیگر این اثر از بین رفته است. ۲. اجازة لمحمد خلیل المرادی، که سعدالله ابوالقاسم متن این اجازه را در مجلة الثقافة (مجلة الثقافة، ۱۹۷۸م، شم ۴۵) به چاپ رسانیده است. ۳. رسالة فی مسألة وقف، که همراه «رسالة الرد علی الوهابیة» از اسماعیل تمیمی در تونس چاپ شده است. ۹ - آثار منسوبعلاوه بر آثار مذکور، این آثار نیز به او نسبت داده شده است: ۱. لواء النصر فی فضلاء العصر وی آن را در شرح زندگی رجال علم و ادب و قضا و شعر نوشته که شرح حال رجال زمان وی و یک قرن قبل از آن است. [۲۰]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۳۷۱، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۲. منتخب الاسانید یا مقالید الاسانید این اثر ثبت ابن عمار است که شاگردش ابراهیم بن عبدالله سیاله آن را گردآوری کرده و کتانی نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته است. [۲۱]
کتانی عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات به کوشش احسان عباس، ج۲، ص۵۹۰، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۳. رسالة فی الطریقة الخلوتیة که کتانی به او نسبت داده است. ۴. دیوان که ابن عمار خود در ضمن دیباچه رحله اش به آن اشاره دارد و در آن موشحات و قصایدی در مدح حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اشعاری دیگر آورده است. [۲۲]
حفناوی ابوالقاسم‌محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۹۱، تونس، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵. حاشیة علی الخفاجی (در ادبیات) که شاگردش ابوراس الناصر در کتاب خود فتح الاله از آن یاد کرده است. [۲۳]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۲۴۰، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۶. حاشیة علی صحیح الخاری که ابن ابی شنب از آن یاد کرده است. [۲۴]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۳۱، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۷. وی همچنین بر کتاب "الدرر علی المختصر" ابن حمادوش در منطق تقریظی داشته است. [۲۵]
سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۱۹۰، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۱۰ - فهرست‌منابع(۱) حفناوی ابوالقاسم‌محمد، تعریف الخلف برجال السلف، تونس، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۲) سعدالله ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، الجزایر، ۱۹۸۵م. (۳) کتانی عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد ابن‌عمار»، ج۴، ص۱۵۴۶. |